گناباد ، شهر کهنترین قنات جهان


شواهد بر جای مانده از محوطه های باستانی نشان از استقرار و زندگی اجتماعی انسان های پیش از تاریخ در این ناحیه دارد.


گناباد به سبب قرار گرفتن در مسیر های سوق الجیشی مورد توجه حکمرانان هخامنشی بوده است.


قنات گناباد که برخی احداث آن را به بهمن پسر اسفندیار پسر گشتاسب پسر سهراب نسبت می دهند موید رونق این سرزمسن در آن ادوار دیرین می باشد.


این شهر در صدر اسلام « جنابد» نام داشت و از وقایع مهم در دوره اسلامی می توان به قیام امامزاده سلطان محمد عابد بردار حضرت رضا بر علیه حکام عباسی اشاره کرد.


این ناحیه در دوره سلجوقی به دلیل وجود شخصیتی مبارز همچون ابونصر فاریانی وزیر طغرل بیک سوم از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. مسجد جامع گناباد در عصر حکمرانی خوارزمشاهیان بنا گردید.

و در زمان تیموریان نیز یکی از حاکم نشینان ایالات قهستان بوده. در اوایل قرن سیزدهم گروهی از اعراب شیبانی به این نواحی مهاجرت نمودند.



برخی از جاذبه ها و آثار تاریخی گناباد:



مسجد جامع گناباد:



مسجد جامع در میان شهر گناباد واقع شده و از بناهای ارزشمند دوره خوارزمشاهیان است.

بنای مسجد با نقشه دو ایوانی مشتمل بر سر در تزئینی، صحن وسیع میانی، دو ایوان شمالی و جنوبی و رواق و سه شبستان ستوندار در جهات دیگر است. این مسجد دارای دو ورودی در شمال شرقی و جنوب شرقی است.


مدخل جنوب شرقی در حال حاضر فاقد تزئینات است، اما در سر در ورودی شمال شرقی با طاق جناغی دارای یک حاشیه تزئینی در پا کار طاق به عرض 25 سانتی متر است که بر آن نقوش پرندگان در میان گل وبرگ گچبری شده که به احتمال زیاد مربوط به دوره قاجار است.



مسجد جامع بجستان :


این بنا در بجستان در 51 کیلومتری شمال غربی گناباد واقع شده بنای اولیه مربوط به دوره تیموری می باشد این بنا دارای دو ایوان در شمال و جنوب می باشد.


مسجد جامع جویمند:



این بنا در روستای جویمند در شهرستان گناباد و جنوب خراسان واقع گردیده و بنای اولیه آن براساس سنگ نوشته سر در سال 1040 ه ق توسط شاه حسین پنجم بناشده است.


رباط زین آباد:



این بنای ارزشمند در 60 کیلومتری غرب گناباد و به فاصله 15 کیلومتری جنوب شرقی بجستان واقع است.

رباط زین آباد با وسعت تقریبی 2500 متر مربع به صورت نقشه چهار ضلعی و فضاهای معماری متفاوت توقفگاه کاروانیانی بوده است که مسیر کویر را طی می نموده اند.

در اضلاع شمالی و جنوبی در هر طرف از صحن رباط فضاهایی براغی اقامت مسافران و اتاق هایی متناسب تعبیه شده است.

بنا بر شواهد معماری رباط زین آباد از یادگارهای معماری عصر قاجار در گناباد است.


مزار بیدخت:


این بقعه آرامگاه بنیانگذار شعبه ای از فرقه صوفیه نعمت اللهی و قطب های آن است.

این مجموعه مشتمل بر چهار صحن بزرگ بنامهای صحن پایین، بالا، کوثر و فردوس ودو حوض سنگی است.

گنبد بنا آراسته به کاشیهای لقیبی و کتیبه می باشد در اطراف بنا نیز حجره هایی برای اقامت مسافران در نظر گرفته شده است.


مقبره جغتین گیسور:



در گستره دشتی وسیع در 72 کیلومتری شمال شرقی گناباد در شمال روستای گیسور، بنایی آجری و زیبا متعلق به سده هشتم هجری قرار دارد.

این اثر به اشتباه مقبره جغتای پسر چنگیز خان مغول معروف شده است.


اما به احتمال بسیار آرامگاه یکی از بزرگان و صاحب منصبان ایرانی است که هویت وی آشکار نگردیده است.

این بنا مشتمل بر فضای چهار طاقی است و گنبدی بر فراز آن قرار داشته است. در بخش تحتانی بنا نیز محل سردابه ای شکل وجود دارد که مکان دفن متولی احتمالا در همان قسمت بوده است.


بقعه سلطان محمد عابد(ع):


این بقعه در 24 کیلو متری جنوب شهر گناباد مشرف بر کاخک بر فراز مدفن سلطان محمد بن موسی الکاظم ایجاد شده است.


قرائن تاریخی این شخصیت رابرادر حضرت رضا (ع) معرفی نموده اند که بعد از شهادت آن حضرت به قصد مبارزه با حکومت مامون با یاران خود وارد خراسان گردیده و سرانجام توسط مامون عباسی در قصبه کاخک به شهادت رسید.


بنابر اقوال گوناگون بنیان اولیه آرامگاه متعلق به اواخر دوره سلجوقی بوده و ساختمان فعلی پس از سالها تغییر و تحول در زمان شاه طهماسب صفوی ساخته شده است.

در سال های اخیر مجموعه مرمت و سازماندهی شده است.


مجموعه معماری روستای عمرانی:



در فاصله حدود 20 کیلو متری شمال گناباد، مجموعه عظیم معماری، محصور در برج و بارو مشهاهده می شود که به «عمرانی» شهرت دارد.

این روستا تا سی سال پیش مسکونی بوده و در حال حاضر هم بافت تاریخی خود را حفظ نموده و تاسیسات دفاعی و بادگیرهای آن هنوز پا برجاست.


این روستا علاوه بر معابر و بقایای معماری ارزشمند سنتی دارای حمام، رباط و دو آب انبار بزرگ است که متعلق به دوران سلجوقی تا صفوی است.

قلعه دختر شوراب:


این قلعه سنگی در حدود 15 کیلو متری شهر گناباد و مشرف بر روستایی به نام شوراب واقع شده است و از ابنیه دوران پیش از اسلام و مرکب از سه فضای معماری است که تمامی آنها به صورت برآمدگی بقایای ساختمانی از شرق به غرب بر روی محدوده قلعه بنیان شده است.


بخش تحتانی آن مدخل قلعه محسوب گردیده و شامل برجی مدور ، دالانهای مسقفبا دیوارهای عریض و نیم برجهای تقویت کننده است.


قسمت فوقانی آن نیز اختصاص به تالار ها، اطاق های وسیع و برجهای مدور و نیم دایره ای داشته و شواهد موجود حکایت از آن دارد که قلعه مزبور در دوران اسلامی مرمت شده و گسترش یافته است.

یخدان کوثر:


این اثر معماری در حدود 4 کیلومتری شمال شرقی بیدخت در مجاورت روستای متروکه کوثر در میان اراضی کشاورزی واقع است.

به طور کلی یخدان کوثر از سه بخش دیوار شرقی و غربی جوی مخصوص و محل جمع آوری یخ ها ابتیاع شده شکل گرفته است.

دیوار این یخدان از خشت و چینه ایجاد شده و در پشت آن نیز جوی قرار داشته است، که آب در داخل جوی انباشته شده و در شب های سرد زمشتان به یخ تبدیل می شد، پس از آن یخ ها که بیشتر لایه لایه بوده است به چال یا محفظه نگهداری یخ منتقل می شد.


پوشش محفظه یخ در یخدان کوثر به گونه ای است که ابتدا قاعده مخروطی آن با قطر بیشتر بوده و هر چه ب8ه انتهای مخروط نزدیک می شود از قطر دایره کاسته شده تا به راس آن منتهی می سود. در حاشیه بخشی از دیوار یخدان نیز اتاقکی است که مخصوص یخبان بوده است



آسیاب های كاخك:


بقایای معماری این آسیاب ها در میان دره ای به فاصله كمی از شهر كاخك واقع است.

این سازه هاكه بیشتر در مناطق كوهستانی ساخته می شد با استفاده از شیب های تند و آب سرشار قنات ها غلات اهالی را به نحوی مطلوب به آرد تبدیل می كرده است.


در حال حاضر تعدادی از این آسیاب ها همچون گذشته به فعالیت خود ادامه می دهند.

آبشار كاخك در كنار بقایای آسیاب ها تنها منبع اصلی انرژی چرخش «چرخ پره» بوده كه در كنار مخزن استوانه ای شكل سنگی به نام «تنوره» قرار داشته است.


آب ژس از ریزش از بالای «تنوره» به شدت از محفظه ای باریك خارج شده و به بیرون فوران می كند كه در نتیجه « چرخ پره» را به گردش در آورده و از این چرخ از طریق محوری عمودی به سنگ زیرین آسیاب منتقل می شود.

بر راس محور یا «تیر» قطعه ای آهنی متصل است به نام «توره» كه در حفره ایجاد شده در سنگ زیرین جای می گیرد و غلات ریخته شده در لای سنگ ها را آرد می كند.

«دول» محلی است كه غلات در آن ذخیره می شود كه با استفاده از قطها ای چوبی به نام « دول چوپش» ریزش گندم از این محظه كنترل می شود.


« تبلك » وسیله چوبی دیگری است كه با لرزش بر روی سنگ باعث ریزش گندم از « دول بره» می شود.


در ژایان این فعالیت غله آرد شده از طریق رخنه ایجاد شده در كنار محفظه سنگ به داخل فضای گود شده گچ اندود موسوم به « پرخو» می ریزد و در آنجا انبار می شود. از دیگر قطعات آسیاب ها می توان به «پشنه» و « چوپشنه» اشاره كرد كه با استفاده از ان ها سرعت چرخش سنگ ها كم یا زیاد می شود.



قنات قصبه گناباد:



قنات قصبه گناباد به عنوان یكی از پدیده های شگفت انگیز دست ساخته انسان در طول تاریخ و نمادی از هم نوایی بشر با طبیعت، توجه بسیاری از مورخان و پژوهشگران را به خود جلب كرده است.


این قنات از میان اراضی كوی شرقی گناباد از محلی معروف به « برج علی ضامن» در داخل رسوب های ریزدانه آغاز شده و از هفت كانال متصل به هم شكل گرفته است. برساس آخرین مطالعات طول این قنات 33113 متر و تعداد چاه های آن متجاوز از 470 حلقه و عمق مادر چاهآن نیز حدودا 280 تا 300 متر است.


ناصر خسرو قبادیانی نخستین كسی است كه در سفرنامه اش به توصیف این قنات پرداخته و عمق چاه آن هفتصد گز و طول آن چهار فرسنگ اذكر نموده است و آنرا نیز به كیخسرو نسبت داده است. ظاهرا وی از كنار طولانی ترین رشته انشعابی این قنات به نام دولاب نو عبور نموده است.


فضای داخلی قنات دارای كانال ها و تونل های اعجاب انگیزی است كه با بررسی های انجام یافته بر روی آن حفره هایی مشخص شده ظاهرا این قسمت ها برای قرار دادن چراغ و پینه سوز و وسایل روشنایی به كار رفته است. در حال حاضر میزان آبدهی این قنات 150 لیتر در ثانیه است.


قطعه سفال های پراكنده در اطراف دهانه چاه ها حاكی از این است كه رشته قصبه در واقع كانال اولیه اصلی قنات گناباد بوده كه در زمان هخامنشیان حفر شده و در پی آن رشته های دیگر در مواقع خشكسالی ایجاد شده است. این پدیده می تواند با ارائه طرح مناسب به مكان توریستی بسیار جذاب و دیدنی تبدیل شود.


پل یونسی :


از ابنیه تاریخی گناباد كه بر امتداد كال شور . بر روی آن ایجاد شده، سازه ای است آجری و مستحكم موسوم به پل یونسی كه نام خود را از روستای نزدیك واقع در 55 كیلو تری شهر گناباد گرفته است،

معماری این پل دارای 9 چشمه طاقی جناغی و آب برهای نیمه مدور است كه در بخشی از آن سنگ یا ملاط ساروج و قسمتهای دیگر از آجر و گچ ساخته شده است این بنای تاریخی از یادگار های معماری دوره صفویه است.


جاذبه های طبیعی:


غار سنو :


غار سنو كه در نزدیكی روستای سنو در شهرستان گناباد واقع است و از انواع غارهای آبی است به طوری كه حتی در خشكسالی های متوالی میزان آب موجود در غار تغییری نمی كند غار سنو تا حدودی شبیه به غار علی صدر همدان می باشد كه تاكنون مورد كاوش و بررسی قرار نگرفته است.



منطقه شكار ممنوع هنگام:


منطقه شكار ممنوع هنگام با وسعت بسیار در شرق گناباد قرار دارد و سیمای طبیعی آن به صورت دشتی- تپه ماهوری است. آب و هوای آن خشك و پوشش گیاهی این منطقه نیز عمدتا ایرانی و تورانی و حیات وحش ان نیز شمال آهو، قوچ و میش ، كل و بز و... است.



منطقه شكار ممنوع هلالی :


این منطقه تیر اندازی ممنوع با مساحت1200000 هتكار یكی دیگر از این كونه محدود های حفاظت شده گناباد است ككه به صورت دشتی - تپه ماهور و دارای آبو هوای خشك می باشد. علت و ضروروت وجود حفاظت از این منطقه می توان مراقبت از پوشش گیاهی از انواع ایرانی و تورانی و حیات وحش عنوان نمود.



منطقه یلاقی درب صوفه :



درب صوفه یا به قول مردم گناباد درصوفه روستای كوچكی است كه از نظر موقعیت و زیبایی محل دارای اهمیت است و در فاصله 6 كیلومتری روستای زبید و 30 كیلومتری غرب گناباد واقع است.

سه طرف آن كوه مرتفع قرار دارد و مشتمل بر درخت های بسیار قوی و هوای سرد و مطبوع و آبشاری زیبا است كه حدودا 6 متر ارتفاع دارد. در انتها روستا و در دیواره یكی از كوه ها متصل به روستا فرو رفتگی به عمق 10 متر قرر دارد كه شبیه به ایوان وصفه است.